OI ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΘΑΝΑΤΟΥ ΤΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ Ε΄

 

Ποιός είναι ο Γρηγόριος ο Ε΄; Είναι ο πατριάρχης που έσκασε από το κακό του, γιατί τον εμποδίσαν και δεν επρόφταξε να αφορίσει το Ρήγα. Το μεγαλομάρτυρα Ρήγα. 

Ποιός είναι ο Γρηγόριος ο Ε΄; Είναι ο πατριάρχης που βλέπουμε τον ανδριάντα του μπροστά στο εθνικό πανεπιστήμιο. Δίπλα στο Ρήγα. Πού ξανακούστηκε τέτοιο κυλώνειο άγος! Ο Λεωνίδας κι ο Εφιάλτης αγκαλιά. Η ελληνική σχιζοφρένεια αγαλματοποιημένη μπροστά στα πόδια της ελληνικής παιδείας. Μπροστά στο αγνό βάθρο του μέλλοντος των παιδιών μας. 

Αυτή η συμβολική στιγμή και εικόνα, ο Γρηγόριος Ε΄ δίπλα στο Ρήγα μπροστά στο πανεπιστήμιο, είναι το σύμβολο παλλάδιο της μουλαροσποράς μας. 

Ο καημένος ο Κολοκοτρώνης. Είπε κάποτε πως μια μέρα το πανεπιστήμιο θα γκρεμίσει το παλάτι. Λάθος σοφέ, μου γέρο. 

Γιατί αφόντας εστήσανε μπροστά στο πανεπιστήμιο τον πατριάρχη, η νεότερη Ελλάδα είχε παίξει πια τη ζαριά της στο Ρουβικώνα. Είχε πάρει το δρόμο της. Τη στράτα του κακού και της ανεμοζάλης. Η Ελλαδοελλάδα αποσύρθηκε, άκρα πικραμένη και περήφανη. Και άφηκε την Εβραιοελλάδα να ξερογλείφεται σα μαϊμού απάνου στη σκηνή του καραγκιόζη:

Γειά σου, μάνα μου Ελλάς, 

Είμαι κλεφτοφουκαράς.

 Δημήτρης Λιαντίνης

 

 

 

 

 

O Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ ακολούθησε την ίδια φιλοτουρκική κι ανθελληνική πολιτική, που ακολούθησαν όλοι οι πριν και μετά από αυτόν πατριάρχες. Η πλέον επονείδιστη πράξη του ήταν ο αφορισμός της Επανάστασης του 1821, ο οποίος προκάλεσε μεγάλη σύγχυση και κλονισμό κι εξ αιτίας του παρ’ ολίγο να σβήσει η επαναστατική φλόγα. Ο θάνατος του Γρηγορίου δεν έχει σχέση με τη δήθεν συμμετοχή του στην Επανάσταση η έστω έγκριση της εθνεγερσίας –όπως ψευδώς προπαγανδίζεται από την ελληνοχριστιανική ιστοριογραφία, που παραποιώντας την ιστορική αλήθεια εκθειάζει τον δήθεν εθνικό ρόλο του Κλήρου στα χρόνια της Τουρκοκρατίας– αλλά οφείλεται σε άλλα άσχετα γεγονότα, όπως θα δειχθεί παρακάτω.

Φανταστική απεικόνιση των ωμοτήτων εναντίον των χριστιανών, που ξέσπασαν στην Κωνσταντινούπολη μετά την κήρυξη της Επανάστασης. Τον Γρηγόριο συκοφάντησε ο μητροπολίτης Ευγένιος στο σουλτάνο, ο οποίος θεώρησε καλή ευκαιρία μέσα στο κλίμα της οχλοκρατίας να εκτελέσει τον Γρηγόριο για εκφοβισμό όμως των επαναστατών κι όχι για τις δήθεν φιλοεπαναστατικές του διαθέσεις.

        

Ξέσπασμα τρομοκρατίας

Τα πρώτα νέα, που έφτασαν στο σουλτάνο το Μάρτιο του 1821, ήταν, πως ο Υψηλάντης σήκωσε τη σημαία της Επανάστασης στη Μολδαβία. Αργότερα, στις 3 Απριλίου, έφτασε στην Κωνσταντινούπολη η είδηση της κήρυξης της Επανάστασης στην Πελοπόννησο μαζί με πληροφορίες για τους πρώτους Τούρκους νεκρούς. Ο σουλτάνος εξαπέλυσε τότε αιματηρή τρομοκρατία κατά των ρωμιών της Κωνσταντινούπολης. Φανατικοί μουσουλμάνοι άρχισαν τις λεηλασίες, γκρέμισαν εκκλησίες, έκαψαν σπίτια, σκότωσαν χριστιανούς. Ο θρησκευτικός φανατισμός δημιούργησε μεγάλη έξαψη κι η κατάσταση ήταν εκρηκτική. Η κυβέρνηση έδωσε την εντολή του αποκεφαλισμού του μεγάλου δραγουμάνου Κ. Μουρούζη και των στενών συγγενών του, γιατί έφθασε στα χέρια της επιστολή, που του είχε στείλει ο Υψηλάντης. Η οθωμανική πρωτεύουσα στρατοκρατούνταν και η οχλοκρατία απλωνόταν σε όλες τις χριστιανικές συνοικίες. Λίγο έλειψε να αρχίσει γενική σφαγή των χριστιανών. 

Μέσα σε αυτό το κλίμα βρήκε ευκαιρία ο μητροπολίτης Πισιδίας Ευγένιος, που από καιρό φιλοδοξούσε –χωρίς επιτυχία– να γίνει πατριάρχης, να κατηγορήσει στο σουλτάνο τον Γρηγόριο Ε΄, πως ήταν δήθεν γνώστης της προετοιμασίας της Επανάστασης και δήθεν μέλος της Φιλικής Εταιρείας.

Καλογεροφαναριώτικες αλληλομηχανορραφίες, αλλαξοπατριαρχίες

Οι αλληλοσυκοφαντίες μεταξύ των ιεραρχών ήταν πολύ σύνηθες φαινόμενο την περίοδο της Τουρκοκρατίας, ενώ τα ιερατικά αξιώματα είχαν γίνει αντικείμενο εμπορίας. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο αποτελούνταν από μια φατρία καλογήρων, που μετέβαλαν το πατριαρχικό αξίωμα σε χρηματιστήριο αξιωμάτων. Οι «αλλαξοπατριαρχίες» έγιναν συνηθισμένο φαινόμενο, κι ο πατριαρχικός θρόνος συχνά έβγαινε σε δημοπρασία. Σε διάστημα 77 ετών (1623-1700) για παράδειγμα έγιναν 50 περίπου αλλαξοπατριαρχίες.

Ο πατριάρχης εκλεγόταν από το σουλτάνο. Βεζύρηδες και σουλτάνοι έβαζαν ως όρο απαράβατο το «όποιος δώσει τα περισσότερα, εκείνος θα γίνει πατριάρχης κι ο,τι θέλει ας είναι». Εξαγοραζόταν όχι μόνο το αξίωμα του πατριάρχη αλλά και του μητροπολίτη. Οι δωροδοκίες, οι διαβολές ακόμη και τα εγκλήματα ήταν συνήθη φαινόμενα, όπως κι οι αφορισμοί και τα συγχωροχάρτια, γιατί οι εκλεγέντες έπρεπε να πάρουν πίσω τα χρήματα, που είχαν δώσει.

     Έχουν καταγραφεί διάφορα επεισόδια σχετικά με περιπτώσεις εκλογής πατριαρχών. Στα 1486 έγινε πατριάρχης ένας καλόγερος ονόματι Ραφαήλ, γνωστός για τις παραλυσίες του και ξακουστός μέθυσος. «Τοσούτον δε προσέκειτο ταις οινοφλογίαις, ώστε μη δύνασθαι στήναι εν ταις εκκλησιαστικαίς ακολουθίαις, αλλ’ ούτε εν αυτή τη πανσέπτω των Παθών εβδομάδι. Ούτε ηδύνατο κατέχειν τη χειρί την ποιμαντικήν ράβδον, ήτις εκπεσούσα της χειρός αυτού τη Αγία και Μεγάλη Πέμπτη συνετρίβη.» (Υψηλάντη, 26.)

Ο Γρηγόριος Ε΄ χρησιμοποιώντας το παρά τον σουλτάνο κύκλωμα δωροδοκιών είχε ανακηρυχθεί πατριάρχης συνολικά τρεις φορές.

Το 1476, η Μαρία, ελληνικής καταγωγής παλλακίδα του σουλτάνου Μουράτ, έβαλε σε αργυρό δίσκο 2.000 φλουριά, τα οποία έδωσε στο σουλτάνο, προκειμένου να ανακηρύξει πατριάρχη τον γνώριμό της Διονύσιο Φιλιππουπόλεως. Οι εχθροί του Διονύσιου άρχισαν αμέσως να τον διαβάλλουν, λέγοντας στο σουλτάνο, πως είναι «ερωμένος της Μαρίας, περιτετμημένος και συνουσιάζεται εις τα σουλτανικά χαρέμια... Όθεν ο Διονύσιος εν μέσω της Συνόδου διεγερθείς και τα κράσπεδα των ιματίων ανελκύσας την της σαρκός ακροβυστίαν πασίδηλον τοις παρούσι εποίησεν» (Υψηλάντη, 20-22).

Ο Γρηγόριος, συμμετέχων κανονικά σε όλο αυτό το παρασκηνιακό αλλαξοπατριαρχικό κύκλωμα είχε ανακηρυχθεί πατριάρχης κι είχε επίσης καθαιρεθεί άλλες δύο φορές στο παρελθόν. Στα διαλείμματα μεταξύ των πατριαρχιών του κατέφευγε στη μονή Ιβήρων στο Άγιο Όρος. Τα γεγονότα αυτά όμως αποσιωπούνται σκόπιμα.

Ο Ευγένιος διαβάλλει το Γρηγόριο στο σουλτάνο

Μέσα σε αυτό το σύνηθες κλίμα των συκοφαντιών, χρηματισμών και συχνών αλλαξοπατριαρχιών με εξαγριωμένο επί πλέον το σουλτάνο με τους ρωμιούς για την κήρυξη της Ἐπανάστασης βρήκε την ευκαιρία ο Ευγένιος, συνεπικουρούμενος από Φαναριώτες αντίθετους προς τον Γρηγόριο κι άσπονδους εχθρούς των Μουρούζηδων, να διαβάλει το Γρηγόριο στο σουλτάνο, ο οποίος στις 9 Απριλίου πήρε την απόφαση όχι μόνο να καθαιρέσει τον Γρηγόριο, αλλά και να τον εκτελέσει.

     Έτσι την άλλη ημέρα, 10 Απριλίου - Κυριακή του Πάσχα, ο νέος δραγουμάνος Αριστάρχης πήγε στο Πατριαρχείο και παρουσία όλων των αρχιερέων και προϊσταμένων των συντεχνιών, που είχαν εν τω μεταξύ ειδοποιηθεί, διάβασε το φιρμάνι, που καθαιρούσε τον Γρηγόριο: «Επειδή ο πατριάρχης Γρηγόριος εφάνη ανάξιος του πατριαρχικού θρόνου και άπιστος προς την Πύλην και ραδιούργος, γίνεται έκπτωτος της θέσεώς του...»

Διάβασε ύστερα άλλο φιρμάνι, που πρόσταζε να εκλεγεί άμεσα νέος πατριάρχης, οπότε φυσικά εκλέχτηκε αυτός που υπέδειξε ο Αριστάρχης, κι αυτός ήταν ο Ευγένιος, ο οποίος δεν φημιζόταν για το ήθος του, καθ’ ότι αν και πατριάρχης συζούσε με γυναίκα κι είχε αποκτήσει μαζί της και παιδιά. Μία από τις πρώτες του δουλειές μετά την ενθρόνισή του ήταν η έκδοση νέων αφορισμών κατά της Επανάστασης, όπως ακριβώς είχε πράξει κι ο προκάτοχός του.

Ο Γρηγόριος εν τω μεταξύ φυλακίστηκε και το μεσημέρι της ίδιας ημέρας κρεμάστηκε στη μεσαία πύλη του Πατριαρχείου σαν συνωμότης, όπως διαλάμβανε ο «γιαφτάς», δηλαδή η καταδικαστική απόφαση. Από εκεί και πέρα οι ιστορικοί δεν συμφωνούν μεταξύ τους στην περιγραφή των γεγονότων, που ακολούθησαν το κρέμασμα του Πατριάρχη. Κάνοντας συγκερασμό των διάφορων θρύλων, κάποιοι υποστηρίζουν, ότι το πτώμα έμεινε κρεμασμένο επί τρεις ημέρες σύμφωνα με τον τουρκικό νόμο. Ύστερα ο τουρκικός όχλος το διαπόμπευσε στους δρόμους, συνεπικουρούμενος -κατά μία παράδοση- κι από Εβραίους, και τελικά ρίχτηκε στη θάλασσα. Το πτώμα όμως βγήκε στην επιφάνεια, το αναγνώρισε ένας Κεφαλλονίτης ναυτικός και το μετέφερε στην Οδησσό. Οι αρχές της Οδησσού έγραψαν στην Πετρούπολη και τέλος με επέμβαση του ονομαστού θεολόγου Κωνσταντίνου Οικονόμου εξ Οικονόμων το πτώμα τάφηκε με τιμές. Σήμερα βρίσκεται θαμμένο εντός της Μητρόπολης των Αθηνών.

Από τον αφορισμό που εξαπέλυσε ο Γρηγόριος Ε΄ στοὺς Αλ. Υψηλάντη και Μιχ. Σούτσο, οι οποίοι «παρά τα άπειρα ελέη, όσα η αέναος της ημάς τεταγμένης κραταιάς βασιλείας (του σουλτάνου) πηγή εξέχεεν», έδειξαν «απαραδειγμάτιστον θρασύτητα και αλαζονείαν».

Έχουν εκφρασθεί σοβαρές αμφιβολίες, για το αν το πτώμα που τάφηκε στην Οδησσό ήταν του Γρηγορίου κι αυτό, γιατί σύμφωνα με τον Κεφαλλονίτη ναυτικό χρειάσθηκε 33 ημέρες μέχρι να φθάσει στην Οδησσό. Αν συνυπολογισθούν και οι τρεις ημέρες, που το πτώμα ήταν κρεμασμένο, τότε στην Οδησσό πρέπει να έφτασε ένα τελείως μη αναγνωρίσιμο πτώμα σε πλήρη αποσύνθεση, το οποίο επί πλέον είχε διαπομπευθεί κι είχε μείνει αρκετά και στο νερό. Το κίνητρο του ναυτικού ήταν τα χρήματα, που ζήτησε, όταν παρέδωσε το πτώμα, γι’ αυτό επέμενε για την ταυτότητά του. Λίγη σημασία έχει βέβαια, εάν αυτός που βρίσκεται σήμερα θαμμένος στη Μητρόπολη είναι πράγματι ο Γρηγόριος η όχι. Αυτό που έχει σημασία είναι η αποκάλυψη της σχετικής με το ρόλο του Γρηγορίου στην Επανάσταση ιστορικής αλήθειας.

«Να φυλάττωμεν το πιστόν ημών του ραγιαλικίου»

Όταν ιδρύθηκε το Νεοελληνικό Κράτος, και η Επανάσταση θεωρήθηκε σαν ο μεγαλύτερος σταθμός της Νεοελληνικής Ιστορίας, ο ανώτερος Κλήρος προσπάθησε να διεκδικήσει ένα μέρος από τη δόξα και τις δάφνες των αγωνιστών και παρουσίασε το Γρηγόριο ως αρχηγέτη της Φιλικής Εταιρείας και μάρτυρα της εθνικής ιδέας.

Η ιστορική αλήθεια είναι όμως εντελώς διαφορετική. Ο Γρηγόριος ουδεμία σχέση είχε με την «ελληνική φιλοπατρία» και την «ελληνοπρέπεια», που του αποδίδουν ωρισμένοι ιστορικοί. Είχε αντιδράσει και πολύ πριν την Επανάσταση, όπως μαρτυρεί πατριαρχικό γράμμα (εγκύκλιος διαταγή), που έστειλε στους νησιώτες, να μην στασιάσουν και να μην δεχθούν τις προτάσεις της Ρωσσίας προς επανάσταση:

«Και άλλοτε δια πολλών εκκλησιαστικών ημών εγκυκλίων γραμμάτων εδηλώσαμεν προς πάντας τους ομογενείς ημών ευσεβείς... της κραταιάς και αηττήτου βασιλείας το χρέος όπου έχομεν να φυλάττωμεν το πιστόν ημών του ραγιαλικίου και να δεικνύωμεν πάντοτε λόγοις και έργοις και κατ’ εξοχήν εν τοις παρούσι καιροίς... να διατηρήσητε εαυτούς ανωτέρους πάσης διαβολής και ενέδρας των υπεναντίων και εχθρών της κραταιάς βασιλείας... δίκην σάλπιγγος επηχήσαμεν εις όλων τας ακοάς... να μην τολμήσητε καθ’οιονδήποτε τρόπον να δεχθήτε ποτέ τους υπεναντίους και εχθρούς κατά της κραταιάς βασιλείας...». Το πατριαρχικό αυτό γράμμα, που γράφτηκε τον Μάιο του 1807, υπάρχει δημοσιευμένο στο «Αρχείο της Κοινότητας Ύδρας» (τόμος 3ος, σελ. 41-45).

Ο σύγχρονος της Επανάστασης ιστορικός Σπυρ. Τρικούπης γράφει σχετικά με το Γρηγόριο: «Ο Πατριάρχης εταίρος, ο εστί συνωμότης κατά της τουρκικής εξουσίας, δεν ήτο και, όχι μόνον ουδόλως ενεθάρρυνε την ελληνικήν εθνεγερσίαν, αλλά και πάντοτε απέτρεπε τους προς ους διελέγετο φιλεπαναστάτας, θεωρών εθνοφθόρον το τοιούτον τόλμημα.»

Οι εγκύκλιοι κι οι αφορισμοί, που εξαπέλυσε ο Γρηγόριος, μαρτυρούν, ότι δεν είχε απολύτως καμμία σχέση με την Επανάσταση, ούτε άμεση ούτε έμμεση. Μόλις πληροφορήθηκε τους σκοπούς και τις ενέργειες της Φιλικής Εταιρείας, έσπευσε να αποδοκιμάσει με όλα τα μέσα που διέθετε το επαναστατικό κίνημα. Δεν ευσταθεί ο ισχυρισμός, ότι πιέστηκε από τον σουλτάνο, για να εκδώσει τους αφορισμούς. Η μία από τις τρεις αφοριστικές εγκυκλίους του ήταν εμπιστευτική και απευθυνόταν προς τους μητροπολίτες μόνο (όχι τον κατώτερο Κλήρο) και εκδόθηκε χωρίς καν να την γνωρίζει ο σουλτάνος.

Ο Γρηγόριος Ε΄ επί πρώτης πατριαρχίας του, το 1798, αφόρισε το Ρήγα Φεραίο, ενώ επί τρίτης πατριαρχίας του εξέδωσε τρεις αφοριστικές εγκυκλίους, μία προς όλους τους πιστούς, μία επίσημη ανοικτή προς τους κληρικούς και μία προσωπική-εμπιστευτική προς τους μητροπολίτες. Την τρίτη εν αγνοία των τουρκικών αρχών. Για την αγιοποίησή του, η οποία έγινε 100 χρόνια μετά το θάνατό του, έφεραν σοβαρές αντιρρήσεις ακόμη κι άνθρωποι της Ἐκκλησίας.

Απαγόρευσε τα ελληνικά ονόματα

Ο τρόπος με τον οποίο έβλεπε τον Ελληνισμό και την ελληνικότητα ο Γρηγόριος Ε΄ καταφαίνεται εύλογα από την θέση του έναντι των ελληνικών ονομάτων. Το 1819 εξέδωσε εγκύκλιο, με την οποία απαγόρευε στους κληρικούς του Πατριαρχείου την ονοματοθεσία των βαπτιζομένων με ελληνικά ονόματα κι επέβαλε τη χρήση αποκλειστικώς ιουδαϊκών και χριστιανικών ονομάτων στα βαπτιζόμενα νήπια.

Η εγκύκλιος του Γρηγορίου του Ε : «Και η κατά καινοτομίαν παρά ταύτα εισαχθείσα των παλαιών ελληνικών ονομάτων επιφώνησις εις τα βαπτιζόμενα βρέφη των πιστών, ως ηκούσαμεν, λαμβανομένη ως μία καταφρόνησις της χριστιανικής ονοματοθεσίας, είναι διόλου απροσφυής και ανάρμοστος· όθεν ανάγκη η Αρχιερωσύνη σας να διαδώσητε παραγγελίας εντόνους εις τους Ιερείς των ενοριών σας, και νουθεσίας πνευματικάς εις τους ευλογημένους επαρχιώτας σας, δια να λείψη τουντεύθεν και η κατάχρησις αύτη, και αφεθέντες της ακαίρου και μηδέν εχούσης το χρήσιμον φιλοτιμίας και επιδείξεως οι γονείς και ανάδοχοι να ονοματοθετώσιν εις το εξής εν τω καιρώ της θείας και μυστικής αναγεννήσεως τα ειθισμένα ταις ευσεβέσιν ακοαίς πατροπαράδοτα χριστιανικά ονόματα των εγνωσμένων τη Εκκλησία και των ενδόξως υπ’ αυτής εορταζομένων Αγίων, δια να είναι έφοροι και φύλακες των βαπτιζομένων νηπίων και ταχείς και αδιάλειπτοι χορηγοί της χάριτος αυτών εις τους μετά πίστεως.»

Αντιδράσεις ακόμη και κληρικών στην αγιοποίησή του

Πολλοί ανώτεροι κληρικοί, αλλά και ιστορικοί και λόγιοι, γνωρίζοντας τον βίο και την πολιτεία του Γρηγορίου είχαν το θάρρος να επικρίνουν τους Σπ. Λάμπρο και Αριστ. Βαλαωρίτη κυρίως, που του έπλεκαν εγκώμια. Χαρακτηριστικά παρατίθεται επιστολή του Λασκαράτου (27.2.1872), με την οποία ειρωνεύεται τον Αριστ. Βαλαωρίτη, που ανέλαβε να συντάξει και να απαγγείλει Ύμνο στο Γρηγόριο:

«Σε συγχαίρω για την Πανεπιστημονική πρόσκληση που έλαβες να προσαγορέψης τον ανδριάντα του Γρηγοράκη. Δώστου κι από μέρους μου τα γκαρδιακά χαιρετίσματά μου και πες του, πως του εύχομαι να ξακολουθάη να φανατίζη τους όχλους, όσο να τους αποχτηνώση εξ ολοκλήρου και να τους κάμη ακόμη περισσότερο απ’ ότι είναι δίποδους γαϊδάρους.» (Αρ. Βαλαωρίτη, «Βίος και Έργα», τ. Α , 539.) 

Ο Μ. Γεδεών, άνθρωπος του Πατριαρχείου και πολύ συντηρητικός στις πολιτικές και κοινωνικές του ιδέες, έγραψε, τι του είπε ο μητροπολίτης Ζακύνθου Κατραμής: «Τόσα είναι τα επίμεμπτα δια την ζωήν του Γρηγορίου, ώστε να συνομολογήσωσι πάντες, ότι έπρεπεν ο Γρηγόριος Ε΄ έξω να μείνη του χορού των αγίων.» [Γεδεών, «Εφημερίδες», Αθ. 1936-1938, σελ. 446· και Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου: «Προσπάθεια αγιοποιήσεως Γρηγορίου Ε », περ. «Ελληνική Δημιουργία», έτος Ζ (1954), τ. 13ος, σελ. 356-360.]

Ο Χρυσόστομος Παπαδόπουλος, άλλοτε αρχιεπίσκοπος Αθηνών, έγραψε: «Ο πατριάρχης δεν ήτο μέλος της Φιλικής Εταιρείας, επομένως ήτο όλως αθώος της αποδοθείσης (από τον σουλτάνο) αυτώ κατηγορίας και άδικον υπέστη θάνατον.» [«Η Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως και η μεγάλη Επανάστασις του 1821», περ. «Θεολογία», τ. ΚΑ (1950), σελ. 491.]

 

 

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

• «Τα υβριστικά κατά των Ελλήνων επίσημα κείμενα της Ορθοδοξίας.»

• Γ. Κορδάτου, «Η κοινωνική σημασία της Ελληνικής Επανάστασης του 1821», εκδ. «Επικαιρότητα», Αθήνα 1983.

• Γ. Κορδάτου, «Η μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας», τόμοι ΙΧ και Χ, εκδ. «20ος αιώνας». 

• Κ. Παπαρρηγόπουλου, «Ιστορία Ελληνικού Έθνους», τόμος Ε . 

• Γ. Σκαρίμπα, «Το ’21 και η αλήθεια», εκδ. «Κάκτος», Αθήνα 1975. 

• Μ. Γεδεών, «Πατριαρχικής ιστορίας μνημεία», Αθήνα 1922.

• Μ. Γεδεών, «Πατριαρχικοί Πίνακες», 1881.

http://emmanouilpapas.blogspot.gr/2011/07/oi.html